Tư duy đen – trắng: Khi thế giới chỉ có hai màu
Có bao giờ bạn cảm thấy mình như đang đứng giữa một cuộc chiến không hồi kết: hoặc thắng hoàn toàn, hoặc thất bại ê chề?
“Được ăn cả, ngã về không”, “nếu không là bạn nghĩa là thù” – câu nói quen thuộc này không chỉ là một khẩu hiệu cho các game thủ hay dân kinh doanh mạo hiểm, mà còn là cách chúng ta hay nhìn nhận thế giới. Hoặc là đúng, hoặc là sai. Hoặc là tốt, hoặc là xấu. Một khi đã bước vào tư duy đen–trắng, mọi thứ lập tức trở nên đơn giản.
Nhưng mà, đơn giản liệu có phải lúc nào cũng tốt?
Nếu anh không làm điều này cho em, nghĩa là anh không yêu em.
Nếu tôi không được thăng chức, nghĩa là tôi thất bại.
Vì nó từng phạm sai lầm, nên nó là người bỏ đi
Trong bối cảnh xã hội mà ta đang ở, tư duy đen–trắng được củng cố từ giáo dục, lề thói xã hội đến truyền thông. Giáo dục truyền thống đặt nặng khái niệm đúng-sai với những câu trả lời được tiêu chuẩn hóa (ai đã từng tham gia tiết dự giờ và được cô phím cho câu trả lời để còn giơ tay phát biểu? Ai đã được luyện đề với lời dặn dò không được bỏ qua yếu tố bần cùng hoá nhân dân kẻo mất 0,25 điểm?). Điều này khuyến khích người học nhìn nhận mọi thứ một cách nhị nguyên thay vì khuyến khích tư duy phản biện và sự chấp nhận tính phức tạp của vấn đề.
Theo dõi “tin tức” (tức thì, tức mình) là một cách để tô đậm tư duy đen trắng. Nội dung gây tranh cãi, có quan điểm cực đoan dễ dàng thu hút sự chú ý và tương tác hơn. Những câu nói sốc và chắc nịch như “30 tuổi mà không tiết kiệm được 500 triệu là vô dụng”, “Nếu không giàu có thì đừng sinh con kẻo tội” hoặc ngược lại “Thất bại lớn nhất của đời người là không có con” sẽ nhận được chú ý của hàng triệu người và dễ khiến chúng ta hoặc đồng tình hoặc phản đối. Ta cảm giác bị thúc ép để phải có một thái độ, thay vì đứng qua một bên.
Vì sao tư duy đen–trắng lại dễ chấp nhận đến thế?
Thú thật, đôi lúc tôi cũng thích nhìn đời trắng – đen rõ ràng. Vì sao? Vì nó giúp tôi “chạy deadline” nhanh hơn, không phải tốn thời gian suy nghĩ vòng vo. Ví dụ: Nếu bài viết này không hoàn hảo, thì có thể quăng ngay vào sọt rác – khỏi chỉnh sửa làm gì! Đó là sức hấp dẫn của tư duy đen–trắng. Bạn không cần lăn tăn tìm vùng xám. Quyết định nhanh, dứt khoát, và cảm thấy mình “kiểm soát được tình hình”.
Hơn nữa, xã hội lại thường cổ vũ cho sự rạch ròi. Một người có nguyên tắc rõ ràng dễ gây ấn tượng hơn so với một người “thỏa hiệp”. Cứ nhìn mấy nhà hùng biện chính trị mà xem – họ chia thế giới thành “phe ta” và “phe họ” để tạo ra sự kịch tính. Và trên mạng xã hội? Chỉ cần nói một câu chắc nịch như: “Hoặc bạn làm việc chăm chỉ, hoặc bạn mãi thất bại!” là đảm bảo hàng nghìn lượt thích, chia sẻ.
Tư duy đen–trắng bắt nguồn từ cách bộ não con người xử lý thông tin. Não của ta có những phím tắt tư duy giúp ra quyết định nhanh chóng mà không cần phân tích sâu (cơ chế nhanh). Các phím tắt này hữu ích trong những lúc đòi hỏi phản ứng nhanh như ra quyết định trong tình thế nguy hiểm hoặc khi xử lý lượng lớn thông tin trong thời gian ngắn.
Tuy nhiên, điểm yếu của phím tắt là nó thường dẫn đến những méo mó nhận thức (cognitive distortions), trong đó có tư duy đen–trắng. Khi đối mặt với các tình huống phức tạp, tâm lý của ta là đơn giản hóa vấn đề bằng cách chia thành hai cực – đúng hoặc sai để giảm áp lực nhận thức. Điều này giúp ta cảm thấy mình đang kiểm soát được tình hình (dù thực tế có thể không như vậy)
Tư duy đen–trắng cũng liên quan đến cảm giác bất an, lo lắng. Khi sợ thất bại hoặc không chắc chắn, việc chia hai thái cực rõ ràng mang lại cảm giác ổn định, an toàn tạm thời. Những người có xu hướng lo âu hoặc cầu toàn thường dễ rơi vào cái bẫy này vì họ cần sự rõ ràng, chắn chắn. Nhưng chính sự cực đoan này lại tiềm ẩn những tác hại (hơi) đáng sợ.
Hậu quả của việc chỉ nhìn đời trắng – đen
Điều đầu tiên mà tư duy đen–trắng mang lại là áp lực khổng lồ, tạm gọi đó là tâm lý “all-in”. Khi bạn tin rằng hoặc bạn sẽ thắng lớn hoặc mất trắng, mọi sai lầm nhỏ đều trở thành một thảm họa. Một học sinh thi rớt một bài kiểm tra sẽ tự cho rằng mình “vô dụng”. Một nhân viên bị sếp góp ý một lần liền nghĩ “Mình chắc sắp bị đuổi việc”. Khi bạn không chừa khoảng trống cho những thất bại nhỏ, bạn dễ rơi vào vòng xoáy căng thẳng và tự trách móc.
Không chỉ vậy, tư duy đen–trắng còn khiến chúng ta trở nên cứng nhắc và thiếu đồng cảm. Bạn có bao giờ tranh cãi với một người chỉ nhìn mọi thứ qua lăng kính “hoặc đúng hoặc sai” chưa? Họ sẽ không chấp nhận rằng bạn có thể đúng một phần, hay quan điểm của bạn cũng có lý trong một ngữ cảnh nào đó. Điều này làm tăng xung đột và làm xói mòn các mối quan hệ.
Tệ hơn nữa, tư duy đen–trắng cản trở bạn khám phá và trưởng thành. Một người luôn nghĩ “hoặc tôi hoàn hảo, hoặc tôi thất bại” sẽ không dám thử sức với những điều mới mẻ, vì họ sợ thất bại. Thay vì coi sai lầm là cơ hội học hỏi, họ lại nhìn nó như một bằng chứng cho sự vô dụng.
Làm thế nào để thoát khỏi cái bẫy trắng – đen?
Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) xem tư duy đen–trắng là một dạng méo mó nhận thức, và điều chỉnh nó không phải là chuyện một sớm một chiều. Nhưng nếu bạn cảm thấy mình có xu hướng tư duy đen trắng, và chúng ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sống, mối quan hệ và tính hiệu quả của bạn trong công việc, đời sống thì đây là lúc để ngồi xuống và điều chỉnh.
Áp dụng điều chỉnh tư duy bằng CBT qua 3 bước
Bước 1: Ghi lại suy nghĩ cực đoan. Khi bạn cảm thấy mình đang rơi vào tư duy đen–trắng, hãy viết ra những suy nghĩ, tiếng nói tiêu cực trong đầu, ví dụ: “Tôi là đứa thất bại” Sau đó, tự hỏi:
Bằng chứng nào chứng minh điều này là đúng? (tôi bị sếp mắng, tôi chưa mua nhà, tôi bị khách hàng bắt revise content lần thứ 20…)
Bằng chứng nào chứng minh điều này là sai? (tôi đang tự nuôi mình khá ổn, không mang nợ, đồng nghiệp thường tìm tôi hỏi lời khuyên chuyên môn…)
Liệu có một cách nhìn nhận khác, cân bằng hơn không? (sếp vẫn cần tôi làm nhiều việc khác, tôi có lộ trình phát triển của riêng mình, tôi cần xây dựng lộ trình làm việc để cải thiện hiệu quả thay vì nghĩ rằng mình thật vô dụng).
Bước 2: Thử nghiệm hành vi.
Thử thuyết trình trong cuộc họp
Dự đoán trước kết quả (vì tôi thuyết trình tệ nên chắc chắn mọi người sẽ thất vọng và không thích dự án này)
So sánh kết quả: Trong 10 người thì cũng có 3 người gật gù đó chứ. Nó khác với suy đoán của tôi.
Rút ra bài học, điều chỉnh niềm tin (tôi thuyết trình không hay lắm, nhưng cũng không tới nỗi tệ).
Bước 3: Tạo thang đo linh hoạt.
Kết: 50 sắc xám
Thế giới không bao giờ đơn giản như một bức tranh trắng – đen. Đôi khi, những vùng xám – nơi bạn vừa thất bại nhưng cũng học được điều mới, nơi bạn vừa đúng nhưng cần cải thiện – lại là nơi bạn trưởng thành nhất. Đừng sợ vùng xám. Vì ở đó, bạn không chỉ sống thật với bản thân, mà còn học cách yêu thương thế giới với tất cả sự phức tạp của nó.
Tài liệu tham khảo
Daniel Kahneman – “Thinking, Fast and Slow” (bản dịch: Tư duy Nhanh và Chậm)
Aaron T. Beck – “Cognitive Therapy and the Emotional Disorders” (Không có bản dịch, có thể tham khảo
Martin Seligman – “Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being” (bản dịch: Thăng hoa)